KA’I REKOVEKUE (LA VIDA DE CA’I)
FELICIANO ACOSTA ALCARAZ
Traducción al castellano:
NATALIA KRIVOSHEIN DE CANESE
Colección Cuentos Populares Paraguayos Nº 1
Editorial SERVILIBRO
Tapa e ilustraciones: ANY UGHELLI
Diseño gráfico: CLAUDIA LÓPEZ
Cuidado de la edición:
NATALIA KRIVOSHEIN DE CANESE
Asunción – Paraguay
2010 (92 páginas)
NE'Ẽ MBYKYMI
Ka'ieta guata pyta'ỹ rapykuéri heta aiko ambyatypami haguã ikatu haguãicha pejesareko ha peguerohory chupekuéra. Apovyvy opárupi reí jahechápa upéicha omono'õ ipya'emive ha márõnte che rembipota ndaikatúi hu'ã.
Heta okẽ ambota. Che pehẽngue ha che irũnguéra mandu'a ha arandúre ajepovyvy ha upéva rehe ae ikatu amono'õ ono'õva ha péina ko'ãga ndaíkatuvéi jeýma ajoko chupekuéra ha apoi jey mante pende apytépe.
FELICIANO ACOSTA
LOS «CASOS» DE CA'I
El «cebus paraguayensis» o ka'i, monito que abunda -o más bien abundaba- en las selvas paraguayas antes de la catastrófica depredación que sufriera, es un simio de gran viveza, carácter festivo y burlón que lo hace, además de sus rasgos físicos, muy semejante a los seres humanos. El que haya conocido de cerca un ejemplar del ka'i, habrá quedado maravillado de su capacidad para realizar travesuras e ingeniarse en la búsqueda de alimento, incluso usando algunos elementos en forma de herramientas, como piedras para partir el carozo del coco o mbokaja.
El pueblo paraguayo lo toma a menudo al ka'i como protagonista de cuentos y fábulas que se narran en guaraní y tienen mucha gracia. Los que recogimos para esta edición son apenas una pequeña muestra de la gran cantidad que existe.
Para facilitar el acceso a estos «casos» que forman parte importante de nuestra cultura, hemos decidido intentar su traducción al castellano. Elegimos el español coloquial hablado en los hogares de todas las clases sociales, del país y que es el único que entienden los niños paraguayos, cuyo acceso a la literatura infantil importada se dificulta por el tipo de lengua que en ella se usa.
Los principales protagonistas de estas fábulas son animales de nuestra fauna como ka'i, mono pequeño; karaja (carayá), mono aullador, de tamaño algo mayor pero aparentemente más lento y torpe que el ka'i, jakare (yacaré), cocodrilo americano; yryvu (cuervo); aguara (zorro); tatu (armadillo); jaguarete (yaguareté), - tigre americano y otros.
NATALIA KRIVOSHEIN DE CANESE
LA PULSEADA DE CA’I Y CARAYA
Se dice por ahí que el mono Carayá siempre se está escarbando la nariz. Del monito Ca'í, en cambio, se dice que le gusta mucho rascarse. También que ninguno de los dos puede aguantarse de hacerlo. Una vez se encontraron los dos cerca de una capuera. Se saludaron y después dijo Ca’í
- Vamos a jugar quién puede aguantarse por más tiempo, amigo Carayá.
- Eh, ¿qué querés decir con eso?
- Y vos siempre te estás tocando la nariz y a mí me gusta mucho rascarme. Los dos vamos a procurar atajarnos.
- Bueno, listo, vamos a jugar -se entusiasmó Carayá.
Estuvieron sentados uno delante del otro un buen rato; se miraban el uno al otro, muy serios los dos. En eso empezó Carayá:
- ¿Qué vas a hacer, amigo Ca'í, si de aquí nos sale un perro y de allá su dueño -dijo Carayá fregándose la nariz de acá para allá para indicarlo que decía.
- Nada -contestó rápido Ca'í- saco de aquí el cuchillo y de acá el revólver-dijo mostrando y rascándose de paso.
KA'I HA KARAJA OÑOMBOHOVAKE RAMO GUARE
Oje'e niko upérupi Karaja oñetĩkytývonte oikoha. Ka'íre katu oje'e oñehe'ỹise etereiha. Mokõivévaje ndaikatúi ojejoko. Peteĩ jeýje ojojuhu hikuái kokue akãme. Ojoguerohory rire ndaje Ka'i osẽ he'i:
- Ñaha'ãna ojejokovéva, che irũ Karaja.
- Hẽ, hẽ, mba'éiko aipóva -oporandu Karaja.
- Ha nde niko reikytývo, ne tĩnte reiko ha che katu añehe'ỹise eterei. Mokõivéva ñañeha'ãta jajejoko.
- Ea, jatu'u katu hese -ikyre'ỹ Karaja.
Oguapy ojovái are porã. Oma'é ojuehe hovasy guasu mokõivéva. Upeichahágui osoro Karaja:
- Mba'épa rejapóne, che irũ Ka'i, águio osérõ ñandéve iaqua, ha péguio ijára -he'i Karaja oñetĩkytývo.
- Mba'eve -ombohovái pya'e Ka'i -anohẽ águio che kyse ha águio che mboka -he'i oñehe'ỹi nguévo.
EL MONITO CON ZAPATOS
A Aguará se le ocurrió una vez que demasiado quería comer caña dulce ajena y se fue a ver si su compadre Ca'í no lo quería acompañar.
- Vamos conmigo, Ca'í, a comer la caña dulce de don Quilí -le pidió Aguará.
- No me quiero ir, me van a pinchar las espinas que hay por ahí -dijo el monito.
- Te voy a dar unos zapatos -le prometió el zorro.
- Entonces está mejor -se animó Ca'í.
Se puso los zapatos y se fue rengueando. Entraron al cañaveral, rompían las ramas y comían calladitos. Después se dio vuelta Ca'í y le dijo a Aguará:
- Esto es demasiado dulce, compadre, me dan ganas de gritar.
- No vayas a gritar, por favor -contestó asustado Aguará.
Después de comer un rato en silencio, salió otra vez el monito a querer hacerse el travieso.
- Estás loco, compadre. ¡Callate, te digo!
Ca'í siguió comiendo calladito la caña de azúcar. Después de otro rato le dijo otra vez a su compañero:
- Es demasiado dulce, voy a gritar únicamente.
- Haceme el favor de no gritar, nos va a escuchar el dueño del cañaveral y va a mandar sus perros contra nosotros -dijo con miedo Aguará.
Pero Caí:
- Piiiiiípu -gritó.
En un momento vinieron ladrando los perros. Aguará corrió y desapareció del cañaveral, pero Ca'í, que suele ser tan ligero, no pudo correr por los zapatos y menos todavía podía subirse a los árboles. Por eso los perros lo mordieron mucho al pobre.
KA'I OÑEMBOSAPATÚRÕ GUARE
Aguara ndajeko peteĩ jey ohosetéma ho'u takuare'ẽ imba'e'ỹva ha vokóike osako'i ikompái Ka'i rendápe ohóvo jahechápa nomoirũmíri chupe.
- Jahána chendive, Ka'i, ja'u karai Kili takuare'ẽ -ojerure asy Aguara.
- Ndahaseietépa che. Upéa nga'u aha ajekutukapa kapi'atĩme upérupi -oñembotavyete Ka'i.
- Ame'ẽta niko ndéve nde sapaturã - ombojuruhe'ẽ chupe Aguara.
- Upéicharó iñambue -ikyre'ỹma Ka'i.
Sapy'aitérõ guarã oguata karẽ karẽma oje'óivo. Oike takuare'ẽndýpe. Omopẽ mopẽ takuare'ẽ ha ho'u kirirĩ hikuái. Upeichahágui ojeku'ako mitã Ka'i ha he'i Aguarápe:
- He'ẽ eterei niko kóva, kompái, asapukáita.
Anína resapukái -ombohovái kyhyje pópe Aguara.
Are porã okaru rire kirirĩme osẽ jeýma Ka'i oñemotie'ỹse.
- Ndetarova niko nde kompái, ekirirĩ, ekirirĩete - oñe'ẽjoko chupe Aguara.
Upérõ Ka'i ojejokomi reíntema voi ha ho'u takuare'ẽ mbegue katu. Aremi rire he'i jey iñirũme:
- He'ẽ eterei ko mba'e, asapukáita mante.
- Anína resapukái, ñane'andúta niko takuare'ẽ jára ha ombo'e ñande rehe hymba jagua - okyhyje Aguara.
Ka'i katu
- Piiípu... -osapukáimane ra'e.
Sapy'aitérõ guará ogua'íma oúvo jagua. Aguara osororo takuare'ẽndyre ha mitã Ka'i ipya'e iteíva, isapatúgui ndaikatúi oku'e ha yvatépa mamo ahé avei ojupíta. Upévagui oisu'upaite anga chupe jagua.
EL PAGO POR LA CHIPA
Un día, Caí estaba muy cansado. Entonces se quedó esperando a la vendedora de chipa en el camino. Cuando la señora pasó por debajo del árbol donde él estaba, se bajó despacito en el canasto sin que ella se dé cuenta y se iba comiendo la chipa calentita. Cuando hubo comido bastante, se puso a hacer cacá e hizo una bien grande en el canasto. Después se subió otra vez a un árbol.
La chipera no se dio cuenta de lo que había pasado y contenta empezó a ofrecer su chipa.
Cuando encontró a alguien que le quería comprar, metió la mano en el canasto y tocó el regalo del monito. Casi reventó de rabia la pobre.
KA’I OME'ẼRÕ GUARE CHIPA REPYKUE
Peteĩ jey ndaje Ka'i ikane'õ iterei. Upémarõ oñemoĩ oha'arõ chipa apohápe. Ohasávo yvyra guy rupi kuñakarai, Ka'i ojepoi ijajakápe ha ho'u ohóvo chipa aku, ho'upa porã rire oñemoĩ okaka kakuaa porã ajakápe ha opo jey yvyra rakãre.
Kuñakarai ndohechakuaái asy mba'eve ha vy'a pópe oikuáve'ẽ ohóvo ichipa. Upéichaje ojuhu oñemuséva hendive, opo'ẽ mbegue katu ijajakápe ha opokopaíte Ka'i repotíre. Ongyryrýje pochygui chipa apoha.
Í N D I C E
Los «casos» de Ca'í
Ñe'ẽ mbykymi
Cómo apareció Ca'í
Mba'éichapa oiko ypy Ka'i
Semana Santa
Semana Sánta
La guerra de los animales que caminan contra los que vuelan
Oñorairõrõ guare mymba oguatáva ovevévandi
La pulseada de Ca'í y Carayá
Ka'i ha Karaja oñombohovake ramo guare
La trampa de Yaguareté
Jaguarete omoĩrõ guare ñuhã
El monito con zapatos
Ka'i oñembosapatúrõ guare
El pago por la chipa
Ka'i ome'ẽrõ guare chipa repykue
De cuando Yaguareté se lo tragó a Ca'í
Jaguarete omokõrõ guare Ka'ípe
Yacaré conquistador
Ka'i omboaguarárõ guare Jakarépe
El entierro de Ca'í
Ka'i ñeñotỹ
Para compra del libro debe contactar: